بررسی نگرش انتقادی سنایی در مثنوی حدیقه الحقیقه

انتقاد از ریشه ی نقد و در لغت به معنای خرده گیری و عیب جویی است و دراصطلاح بینشی برخاسته از احساس مسوولیت و جوهره ی تعهد است که شاعران و نویسندگان از آن درجهت گسترش فضایل اخلاقی و بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی بهره گرفته اند در ادبیات فارسی تا نیمه ی اوّل قرن پنجم انتقادها غالباً جنبه ی شخصی داشته و به صورت هجو و هزل انعکاس می یافته است، امّا از نیمه ی دوم قرن پنجم به دلیل تسلّط بیگانگان، اندک اندک شاعران و نویسندگان آن را ابزار هدایت فرد و جامعه قرار داده و تلاش نمودند تا درخلال انتقاد از مایه های تباهی و فساد، ساختار یک جامعه ی آرمانی را برپایه ی اهداف متعالی اجتماعی در ذهن خوانندگان ترسیم کنند. حکیم سنایی غزنوی از نخستین شاعرانی است که به صورت جدی به این مقوله توجّه نشان داده و در منظومه ی عرفانی حدیقه الحقیقه به بیان نگرش انتقادی خود پرداخته است. این انتقادات را که برخاسته از آشفتگی های سیاسی و اجتماعی قرن ششم است، به لحاظ درون مایه می توان در هفت بخش جای داد: 1. اخلاقی 2. اجتماعی 3. دینی 4. سیاسی 5. عرفانی 6.فرهنگی 7. فلسفی. سنایی در برخی از موارد علاوه بر بیان معایب و کاستی ها، به راه کارهای موجود برای حل این مشکلات نیز اشاره کرده است. مهم ترین محور انتقادات او در حدیقه ، انتقادات اخلاقی و اجتماعی است که درآن اقشار مختلف جامعه، نظیر پادشاهان، عالمان، شاعران، منجمان، طبیبان و... مورد مواخذه و بازخواست قرار گرفته اند. سنایی دراین انتقادات، گاه به صراحت از اشخاص حقیقی نیز نام برده که به جز مواردی اندک اغلب آن ها، شخصیّت های تاریخی هستند. وی هم چنین برخی از فرقه های اسلامی هم چون معتزله، مشبهه، مجسمه ، دهریه و... را که در نابه سامانی های اجتماعی قرن ششم نقش تأثیرگذاری داشته اند، مورد نکوش و انتقاد قرار داده است. واژه های کلیدی: انتقاد، سنایی، حدیقه ، انتقادات اخلاقی و اجتماعی.